Κατηγορία: Άρθρα
Στις ολοτροπικές καταστάσεις η συνείδηση μεταβάλλεται ποιοτικά με
πολύ βαθύ και θεμελιώδη τρόπο, αλλά δεν εκφυλίζεται οφθαλμοφανώς όπως
στις οργανικά προξενούμενες καταστάσεις. Διατηρούμε κατά κανόνα τον
πλήρη προσανατολισμό μας στο χώρο και στο χρόνο και δεν χάνουμε καθόλου
την επαφή με την καθημερινή πραγματικότητα. Την ίδια στιγμή, στο πεδίο
της συνείδησής μας εισβάλλουν περιεχόμενα από άλλες διαστάσεις της
ύπαρξης με τρόπο που μπορεί να είναι πολύ έντονος ή ακόμη και
κατακλυσμιαίος. Έτσι, βιώνουμε παράλληλα δύο πολύ διαφορετικές
πραγματικότητες, «πατάμε με κάθε πόδι σε διαφορετικό κόσμο».
Οι ολοτροπικές καταστάσεις χαρακτηρίζονται από δραματικές αντιληπτικές αλλοιώσεις σε όλες τις αισθητηριακές περιοχές. Όταν κλείνουμε τα μάτια, το οπτικό μας πεδίο ενδέχεται να πλημμυρίσει από εικόνες που προέρχονται από την προσωπική μας ιστορία και από το ατομικό και συλλογικό ασυνείδητο. Μπορεί να έχουμε οράματα και εμπειρίες που εικονίζουν διάφορες όψεις του ζωικού και του βοτανικού βασιλείου, της φύσης γενικά ή του σύμπαντος. Η εμπειρία μας είναι δυνατό να μας οδηγήσει στη σφαίρα των αρχετυπικών όντων και των μυθικών περιοχών. Όταν ανοίγουμε τα μάτια, η αντίληψή μας του περιβάλλοντος ενδέχεται να μεταμορφωθεί ψευδαισθητικά εξαιτίας ζωηρών προβολών αυτού του ασυνείδητου υλικού. Αυτό μπορεί να συνοδεύεται από ένα μεγάλο φάσμα εμπειριών που αφορούν και τις υπόλοιπες αισθήσεις – διάφορους ήχους, σωματικές αισθήσεις, μυρωδιές και γεύσεις.
Οι συγκινήσεις που συνδέονται με τις ολοτροπικές καταστάσεις καλύπτουν ένα ευρύτατο φάσμα το οποίο τυπικά εκτείνεται πολύ πέρα από τα όρια της καθημερινής μας εμπειρίας, τόσο ως προς το χαρακτήρα όσο και ως προς την έντασή τους. Κυμαίνονται από αισθήματα εκστατικής αγαλλίασης, ουράνιας ευδαιμονίας και «άφατης γαλήνης» μέχρι επεισόδια αβυσσώδους τρόμου, φονικού μίσους, έσχατης απελπισίας, βασανιστικών ενοχών και άλλες μορφές αφάνταστου ψυχικού μαρτυρίου. Στις ακραίες τους εκδοχές αυτές οι συγκινησιακές καταστάσεις ταιριάζουν με τις περιγραφές των παραδείσιων ή ουράνιων σφαιρών και των κολάσεων όπως περιγράφονται στις γραφές των μεγάλων θρησκειών του κόσμου.
Μια ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα όψη των ολοτροπικών καταστάσεων είναι η επίδρασή τους στις διαδικασίες της σκέψης. Η διάνοια δεν εξασθενεί, όμως λειτουργεί με τρόπο που είναι πολύ διαφορετικός από τη συνήθη καθημερινή της λειτουργία. Ενώ η κρίση μας ενδέχεται να είναι αναξιόπιστη σε κοινά πρακτικά ζητήματα, μπορεί να πλημμυρίσουμε κυριολεκτικά από αξιοσημείωτη και έγκυρη πληροφορία για μια ποικιλία θεμάτων. Είναι δυνατό να φτάσουμε σε βαθιές ψυχολογικές ενοράσεις που αφορούν την προσωπική μας ιστορία, το ασυνείδητο δυναμικό, τις συγκινησιακές δυσκολίες και τα διαπροσωπικά μας προβλήματα. Μπορεί επίσης να βιώσουμε ασυνήθιστες αποκαλύψεις που έχουν σχέση με διάφορες όψεις της φύσης και του σύμπαντος, οι οποίες υπερβαίνουν κατά πολύ το διανοητικό και εκπαιδευτικό μας υπόβαθρο. Ωστόσο, οι πιο ενδιαφέρουσες ενοράσεις που προκύπτουν σε ολοτροπικές καταστάσεις περιστρέφονται κατά κύριο λόγο γύρω από φιλοσοφικά, μεταφυσικά και πνευματικά ζητήματα.
Ενδέχεται να βιώσουμε αλληλουχίες ψυχολογικών θανάτων και αναγεννήσεων και ένα μεγάλο φάσμα από υπερατομικά φαινόμενα, όπως αισθήματα ενότητας με άλλους ανθρώπους, με τη φύση, με το σύμπαν ή με το Θεό. Μπορεί να ανακαλύψουμε πράγματα που μοιάζουν με αναμνήσεις από άλλες ενσαρκώσεις, να συναντήσουμε πανίσχυρες αρχετυπικές φιγούρες, να επικοινωνήσουμε με ασώματες οντότητες και να επισκεφτούμε πολυάριθμα μυθικά τοπία. Ολοτροπικές εμπειρίες αυτού του είδους είναι η κύρια πηγή κοσμολογιών, μυθολογιών, φιλοσοφιών και θρησκευτικών συστημάτων που περιγράφουν την πνευματική φύση του κόσμου και της ύπαρξης. Είναι το κλειδί για την κατανόηση της τελετουργικής και πνευματικής ζωής της ανθρωπότητας, από το σαμανισμό και τις ιερές τελετουργίες των ιθαγενών φυλών μέχρι τις μεγάλες οικουμενικές θρησκείες.
Στο πλαίσιο των ιερών τελετουργιών, οι ασυνήθιστες καταστάσεις συνείδησης έφερναν τους ιθαγενείς σε άμεση βιωματική επαφή με αρχετυπικές διαστάσεις της πραγματικότητας – θεότητες, μυθικούς τόπους και δαιμονιακές δυνάμεις της φύσης. Μια άλλη περιοχή στην οποία έπαιζαν κρίσιμο ρόλο αυτές οι καταστάσεις ήταν η διάγνωση και η θεραπεία ποικίλων διαταραχών. Παρότι οι ιθαγενείς πολιτισμοί κατείχαν συχνά εντυπωσιακή γνώση των φυσικών φαρμάκων, έδιναν πρωτεύουσα έμφαση στη μεταφυσική θεραπεία. Αυτό τυπικά συνεπαγόταν την πρόκληση ολοτροπικών καταστάσεων συνείδησης – για τον θεραπευόμενο, για το θεραπευτή ή και για τους δύο ταυτόχρονα. Σε πολλές περιπτώσεις, μια μεγάλη ομάδα ή και ολόκληρη φυλή εισερχόταν σε κατάσταση θεραπευτικής έκστασης, όπως συμβαίνει, για παράδειγμα, μέχρι σήμερα στους Μπούσμεν !Kουνγκ της αφρικανικής ερήμου Καλαχάρι.
Οι ολοτροπικές καταστάσεις έχουν επίσης χρησιμοποιηθεί για την καλλιέργεια της ενόρασης και της εξωαισθητηριακής αντίληψης (ESP) για χάρη μιας σειράς πρακτικών σκοπών, όπως η εύρεση χαμένων προσώπων και αντικειμένων, η απόκτηση πληροφορίας για ανθρώπους που βρίσκονται μακριά, καθώς και για να μπορέσει κάποιος να συνεχίσει το παιχνίδι. Επιπλέον, χρησίμευσαν ως πηγή καλλιτεχνικής έμπνευσης, προσφέροντας ιδέες για τελετουργίες, ζωγραφική, γλυπτά και τραγούδια. Η επίδραση που είχαν οι υπό τέτοιες συνθήκες αποκτημένες εμπειρίες στην πολιτισμική ζωή των προ-βιομηχανικών κοινωνιών και στην πνευματική ιστορία της ανθρωπότητας υπήρξε τεράστια.
Η σημασία των ολοτροπικών καταστάσεων για τους αρχαίους και τους ιθαγενείς πολιτισμούς αντικατοπτρίζεται στην ποσότητα χρόνου και ενέργειας που αφιερωνόταν για την ανάπτυξη «τεχνολογιών του Ιερού», κάθε είδους ψυχοαλλοιωτικών διαδικασιών ικανών να προκαλέσουν ολοτροπικές καταστάσεις για τελετουργικούς και πνευματικούς σκοπούς. Αυτές οι μέθοδοι συνδυάζουν με διάφορους τρόπους την τυμπανοκρουσία και άλλες μορφές ηχητικών πηγών κρούσης, τη μουσική, το τραγούδι, το ρυθμικό χορό, τις μεταβολές στην αναπνοή και την καλλιέργεια ειδικών μορφών επίγνωσης. Παρατεταμένη κοινωνική και αισθητηριακή απομόνωση, όπως η παραμονή σε σπηλιές, σε ερήμους, στους αρκτικούς πάγους ή σε ψηλά βουνά, παίζει επίσης σημαντικό ρόλο ως μέσο για την πρόκληση ολοτροπικών καταστάσεων. Για το σκοπό αυτό χρησιμοποιούνται ακόμη εκτεταμένες σωματικές επεμβάσεις στις οποίες περιλαμβάνεται η νηστεία, η στέρηση του ύπνου, η αφυδάτωση, ως και μεγάλης κλίμακας αφαίμαξη, η χρήση πανίσχυρων υπακτικών και καθαρτικών και η πρόκληση σοβαρού πόνου.
Μια ιδιαίτερα αποτελεσματική τεχνολογία για την πρόκληση ολοτροπικών καταστάσεων υπήρξε η τελετουργική χρήση ψυχεδελικών φυτών και ουσιών. Το θρυλικό θεϊκό ποτό που αναφέρεται ως χαόμα στην αρχαία περσική Ζεντ-Αβέστα και ως σόμα στην Ινδία χρησιμοποιόταν από τις ινδοϊρανικές φυλές εδώ και πολλές χιλιετίες και ήταν προφανώς η σημαντικότερη πηγή της βεδικής θρησκείας και φιλοσοφίας. Παρασκευάσματα από διάφορες ποικιλίες κάνναβης καπνίζονταν ή τρώγονταν με διάφορες ονομασίες (χασίς, τσάρας, μπανγκ, γκάντζα, κιφ, μαριχουάνα) στις χώρες της Ανατολής, στην Αφρική και στην περιοχή της Καραϊβικής για την αναψυχή, την απόλαυση και στη διάρκεια θρησκευτικών τελετουργιών. Εκπροσωπούσαν ένα σημαντικό μυστήριο για ομάδες τόσο διαφορετικές μεταξύ τους όσο οι Βραχμάνοι, ορισμένα Σουφικά τάγματα, οι αρχαίοι Σκύθες και οι Τζαμαϊκανοί Ρασταφάριαν.
Η τελετουργική χρήση ποικίλων ψυχεδελικών ουσιών έχει επίσης μακριά ιστορία στην κεντρική Αμερική. Εξαιρετικά δραστικά ψυχοτρόπα φυτά ήταν πολύ γνωστά σε αρκετούς προϊσπανικούς ινδιάνικους πολιτισμούς – στους Αζτέκους, στους Μάγια και στους Τολτέκους. Τα πιο φημισμένα από αυτά είναι ο μεξικανικός κάκτος πεγιότ (Lophophora williamsii), το ιερό μανιτάρι τεονανακάτλ (Psilocybe mexicana) και το ololiuqui, σπόροι διάφορων ποικιλιών του φυτού καμπανούλα ή «Morning Glory» (Ipomoea violacea και Turbina corymbosa). Τα φυτά αυτά χρησιμοποιούνταν ως ιερά μυστήρια μέχρι τις ημέρες μας από τους Χουιτσόλ, τους Μαζατέκους, τους Τσιτσιμέκα, τους Κόρα και άλλες μεξικανικές ινδιάνικες φυλές, όπως και από την Αυτόχθονη Αμερικανική Εκκλησία.
Το περίφημο νοτιοαμερικανικό γιαχέ ή αγιαχουάσκα είναι αφέψημα από ένα αναρριχητικό της ζούγκλας (Banisteriopsis caapi) συνδυασμένο με διάφορα άλλα βότανα. Η περιοχή της Αμαζονίας και τα νησιά της Καραϊβικής φημίζονται επίσης για μια ποικιλία ψυχεδελικών παρασκευασμάτων. Οι ιθαγενείς φυλές της Αφρικής καταπίνουν και εισπνέουν παρασκευάσματα από το φλοιό του θάμνου εμπόγκα (Tabernanthe iboga). Σε μικρές ποσότητες τα χρησιμοποιούν ως διεγερτικά και σε μεγαλύτερες δοσολογίες σε μυητικές τελετές για άνδρες και γυναίκες. Ψυχεδελικά μίγματα ζωικής προέλευσης περιλαμβάνουν τις εκκρίσεις του δέρματος ορισμένων βατράχων (Bufo alvarius) και το κρέας του ψαριού τού Ειρηνικού Kyphosus fuscus. Ο παραπάνω κατάλογος αντιπροσωπεύει μόνο ένα μικρό μέρος του ψυχεδελικού υλικού που έχει χρησιμοποιηθεί ανά τους αιώνες στην τελετουργική και θρησκευτική ζωή διάφορων χωρών του κόσμου.
Η πρακτική της πρόκλησης ολοτροπικών καταστάσεων φτάνει πίσω ως την αυγή της ανθρώπινης ιστορίας. Είναι το σημαντικότερο χαρακτηριστικό γνώρισμα του σαμανισμού, του παλαιότερου πνευματικού συστήματος και ταυτόχρονα θεραπευτικής τέχνης της ανθρωπότητας. Η σταδιοδρομία πολλών σαμάνων ξεκινάει με μια αυθόρμητη ψυχοπνευματική κρίση («σαμανική νόσος»). Είναι μια πανίσχυρη οραματική κατάσταση στη διάρκεια της οποίας ο μελλοντικός σαμάνος βιώνει ένα ταξίδι στον κάτω κόσμο, την περιοχή των νεκρών, όπου του επιτίθενται μοχθηρά πνεύματα, υφίσταται αναρίθμητες δοκιμασίες, σκοτώνεται και διαμελίζεται. Αυτό ακολουθείται από μια εμπειρία αναγέννησης και ανόδου στις ουράνιες σφαίρες.
Ο σαμανισμός συνδέεται με τις ολοτροπικές καταστάσεις και κατά έναν άλλο τρόπο. Ολοκληρωμένοι και έμπειροι σαμάνοι είναι σε θέση να περιέρχονται σε κατάσταση έκστασης κατά βούληση και με ελεγχόμενο τρόπο. Τη χρησιμοποιούν για τη διάγνωση ασθενειών, τη θεραπεία, την εξωαισθητηριακή αντίληψη, την εξερεύνηση άλλων διαστάσεων της πραγματικότητας και πολλούς άλλους σκοπούς. Συχνά επίσης προκαλούν ολοτροπικές καταστάσεις σε άλλα μέλη των φυλών τους και παίζουν το ρόλο «ψυχοπομπών» – παρέχουν την απαραίτητη στήριξη και καθοδήγηση για εκείνους που διασχίζουν τις δαιδαλώδεις επικράτειες του Επέκεινα.
Ο σαμανισμός είναι εξαιρετικά αρχαίος, όπως φαίνεται τουλάχιστον τριάντα ή σαράντα χιλιετιών· οι ρίζες του ανιχνεύονται πίσω ως την Παλαιολιθική εποχή. Οι τοίχοι των περίφημων σπηλαίων στη νότια Γαλλία και βόρεια Ισπανία, όπως του Λασκό, του Φον ντε Γκομ, του Τρουά Φρερ, της Αλταμίρα και άλλων, είναι διακοσμημένοι με πανέμορφες εικόνες ζώων. Τα περισσότερα από αυτά εκπροσωπούν είδη τα οποία στην πραγματικότητα περιέτρεχαν τα τοπία της Λίθινης εποχής – βίσωνες, άγρια άλογα, ελάφια, αίγαγροι, μαμούθ, λύκοι, ρινόκεροι και τάρανδοι. Ωστόσο, άλλα, όπως ο «Θηριόμορφος Μάγος» του Λασκό, είναι μυθικά πλάσματα που ολοφάνερα έχουν μαγική και τελετουργική σημασία. Και σε αρκετά από αυτά τα σπήλαια υπάρχουν ζωγραφιές και εγχαράξεις παράξενων μορφών που συνδυάζουν ανθρώπινα και ζωώδη χαρακτηριστικά, οι οποίες αναμφίβολα αντιπροσωπεύουν αρχαίους σαμάνους.
Η πιο γνωστή από αυτές τις εικόνες είναι ο «Μάγος του Τρουά Φρερ», μια μυστηριώδης σύνθετη φιγούρα που συνδυάζει διάφορα αρσενικά σύμβολα. Έχει κέρατα ελαφιού, μάτια κουκουβάγιας, ουρά άγριου αλόγου ή λύκου, ανθρώπινη γενειάδα και πέλματα λιονταριού. Μια άλλη διάσημη εγχάραξη σαμάνου στο ίδιο σύμπλεγμα σπηλαίων είναι ο «Κύριος των Θηρίων», που βασιλεύει στις Χαρούμενες Βοσκές οι οποίες βρίθουν από πανέμορφα ζώα. Πολύ γνωστή επίσης είναι η κυνηγετική σκηνή στο σπήλαιο του Λασκό. Δείχνει έναν πληγωμένο βίσωνα και μια ξαπλωμένη φιγούρα σαμάνου με ανορθωμένο το πέος. Το σπήλαιο που είναι γνωστό ως Λα Γκαμπιγιού στεγάζει την εγχάραξη μιας σαμανικής φιγούρας σε δυναμική κίνηση την οποία οι αρχαιολόγοι αποκαλούν «Ο Χορευτής».
Στο αργιλώδες δάπεδο ενός από αυτά τα σπήλαια, του Τικ ντ’ Οντουμπάρ, οι ερευνητές ανακάλυψαν αποτυπώματα σε κυκλική διάταξη γύρω από δύο πήλινα ομοιώματα βισώνων που υποδήλωναν πως οι κάτοικοί του οργάνωναν χορούς, παρόμοιους μ’ εκείνους οι οποίοι τελούνται ακόμη από πολλούς ιθαγενείς πολιτισμούς για την πρόκληση καταστάσεων έκστασης. Η προέλευση του σαμανισμού μπορεί να ανιχνευτεί προς τα πίσω μέχρι μια ακόμη παλαιότερη, της Νεάντερταλ εποχής, λατρεία της αρκούδας των σπηλαίων, όπως αποδεικνύεται από τις λάρνακες ζώων που χρονολογούνται στη μεσοπαγετωνική περίοδο και βρέθηκαν σε σπήλαια στην Ελβετία και στη νότια Γερμανία.
Ο σαμανισμός δεν είναι μόνο αρχαίος, είναι και παγκόσμιος· συναντάται στη βόρεια και τη νότια Αμερική, την Ευρώπη, την Αφρική, την Ασία, την Αυστραλία, τη Μικρονησία και την Πολυνησία. Το γεγονός ότι τόσο πολλοί διαφορετικοί πολιτισμοί σε ολόκληρη την ανθρώπινη ιστορία βρήκαν χρήσιμες και απαραίτητες τις σαμανικές τεχνικές υποβάλλει την ιδέα πως οι ολοτροπικές καταστάσεις συνδέονται με αυτό που οι ανθρωπολόγοι αποκαλούν «αρχαϊκή ψυχική σφαίρα», μια θεμελιώδη και πρωτογενή όψη της ανθρώπινης ψυχής η οποία υπερβαίνει φυλή, φύλο, πολιτισμό και ιστορική εποχή. Σε πολιτισμούς οι οποίοι έχουν διαφύγει από τη διαλυτική επιρροή του δυτικού βιομηχανικού πολιτισμού, οι σαμανικές τεχνικές και διαδικασίες επιβιώνουν μέχρι τις ημέρες μας.
Ένα άλλο παράδειγμα πολιτισμικά επικυρωμένης ψυχοπνευματικής μεταμόρφωσης που συμπεριλαμβάνει ολοτροπικές καταστάσεις είναι τα τελετουργικά δρώμενα τα οποία οι ανθρωπολόγοι αποκαλούν τελετές περάσματος. Ο όρος αυτός επινοήθηκε από τον Ολλανδό ανθρωπολόγο Arnold van Gennep, συγγραφέα της πρώτης επιστημονικής πραγματείας σχετικά με το θέμα (van Gennep 1960). Τελετουργίες αυτού του είδους υπήρχαν σε όλους τους ιθαγενείς πολιτισμούς και ακόμη τελούνται σε πολλές προ-βιομηχανικές κοινωνίες. Κύριος σκοπός τους είναι να επαναπροσδιορίσουν, να μεταμορφώσουν και να καθαγιάσουν άτομα, ομάδες ή και ολόκληρους πολιτισμούς.
Οι τελετές περάσματος οργανώνονται σε περιόδους κρίσιμων αλλαγών στη ζωή ενός ατόμου ή ενός πολιτισμού. Η τέλεσή τους συχνά συμπίπτει με μεγάλες φυσιολογικές και κοινωνικές μεταβάσεις, όπως η γέννηση, η περιτομή, η εφηβεία, ο γάμος, η εμμηνόπαυση και ο θάνατος. Παρόμοιες τελετές συνδέονται επίσης με τη μύηση στην κατάσταση του πολεμιστή, την εισδοχή σε μυστικές εταιρείες, ετήσιες γιορτές ανανέωσης, θεραπευτικές τελετουργίες και γεωγραφικές μετακινήσεις των ανθρώπινων ομάδων.
Οι τελετές περάσματος περιλαμβάνουν πανίσχυρες ψυχοαλλοιωτικές διαδικασίες οι οποίες προκαλούν εμπειρίες ψυχικής αποδιοργάνωσης που οδηγούν σε ένα υψηλότερο επίπεδο ενοποίησης. Αυτό το επεισόδιο ψυχοπνευματικού θανάτου και αναγέννησης ερμηνεύεται έτσι ως θάνατος στον παλαιό ρόλο και αναγέννηση στον καινούργιο. Για παράδειγμα, στις τελετές της ενήβωσης οι μυούμενοι εισέρχονται στη διαδικασία ως αγόρια ή κορίτσια και βγαίνουν από αυτή ως ενήλικοι με όλα τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις που απορρέουν από την καινούργια τους θέση. Σε όλες τις παρόμοιες περιπτώσεις, το άτομο ή η κοινωνική ομάδα αφήνουν πίσω τους έναν τρόπο ύπαρξης και κατευθύνονται προς εντελώς νέες συνθήκες ζωής.
Το πρόσωπο που επιστρέφει από τη μύηση δεν είναι το ίδιο μ’ εκείνο που εισήλθε στη μυητική διαδικασία. Έχοντας υποστεί μια βαθιά ψυχοπνευματική μεταμόρφωση, έχει εγκαταστήσει έναν προσωπικό δεσμό με τις δαιμονικές διαστάσεις της ύπαρξης και διαθέτει μια νέα και πολύ ευρύτερη κοσμοθέαση, μια καλύτερη αυτοεικόνα και ένα διαφορετικό σύστημα αξιών. Όλα αυτά είναι το αποτέλεσμα μιας κρίσης που προκλήθηκε εσκεμμένα, φτάνει τον ίδιο τον πυρήνα της ύπαρξης του μυουμένου και κάποιες στιγμές γίνεται τρομακτική, χαοτική και αποδιοργανωτική. Οι τελετές περάσματος δίνουν έτσι ένα ακόμη παράδειγμα της κατάστασης όπου μια περίοδος αποσύνθεσης και αναταραχής οδηγεί σε μεγαλύτερη πνευματική διαύγεια και υγεία.
Τα δύο παραδείγματα «θετικής αποσύνθεσης» που συζήτησα μέχρι τώρα –η σαμανική κρίση και η τελετή περάσματος– έχουν πολλά κοινά γνωρίσματα, διαφέρουν όμως σε κάποια σημαντικά σημεία. Η σαμανική κρίση διαπερνά την ψυχή του μελλοντικού σαμάνου αναπάντεχα και χωρίς προειδοποίηση· είναι αυθόρμητη και έχει αυτόνομο χαρακτήρα. Αντίθετα, οι τελετές περάσματος είναι προϊόντα του πολιτισμού και ακολουθούν μια προβλέψιμη χρονική τάξη. Οι εμπειρίες των μυουμένων είναι το αποτέλεσμα ειδικών «τεχνολογιών του Ιερού», αναπτυγμένων και τελειοποιημένων ήδη από τις προηγούμενες γενιές.
Σε πολιτισμούς οι οποίοι σέβονται τους σαμάνους και επίσης οργανώνουν τελετές περάσματος, η σαμανική κρίση θεωρείται μια μορφή μύησης πολύ ανώτερη από την τελετή περάσματος. Γίνεται αντιληπτή ως παρέμβαση μιας ανώτερης δύναμης και επομένως ένδειξη θεϊκής επιλογής και ειδικής κλήσης. Από άλλη σκοπιά όμως, οι τελετές περάσματος αντιπροσωπεύουν ένα περαιτέρω βήμα στην πολιτισμική εκτίμηση της θετικής αξίας που ενέχουν οι ολοτροπικές καταστάσεις. Οι σαμανικοί πολιτισμοί αποδέχονται και έχουν σε μεγάλη εκτίμηση ολοτροπικές καταστάσεις οι οποίες ανακύπτουν αυθόρμητα στη διάρκεια μυητικών κρίσεων, καθώς και τη θεραπευτική έκσταση όπως βιώνεται ή προκαλείται από αναγνωρισμένους σαμάνους. Οι τελετές περάσματος εισάγουν στον πολιτισμό ολοτροπικές καταστάσεις σε μεγάλη κλίμακα, τις θεσμοποιούν και τις καθιστούν αναπόσπαστο μέρος της τελετουργικής και πνευματικής ζωής.
Ολοτροπικές καταστάσεις της συνείδησης έπαιζαν επίσης σπουδαίο ρόλο στα μυστήρια του θανάτου και της αναγέννησης, ιερές και μυστικές διαδικασίες οι οποίες ήταν ευρύτατα διαδεδομένες στον αρχαίο κόσμο. Τα μυστήρια αυτά βασίζονταν σε μυθικές εξιστορήσεις γύρω από θεότητες που συμβόλιζαν το θάνατο και την αναγέννηση. Στην αρχαία Σουμερία ήταν η Ινάννα και ο Ταμμούζ, στην Αίγυπτο η Ίσις και ο Όσιρις, στη Μικρά Ασία και στην Ελλάδα οι θεότητες Άττις, Άδωνις, Διόνυσος και Περσεφόνη. Τα μεσοαμερικανικά τους αντίστοιχα ήταν ο αζτεκικός Κετζαλκοάτλ, ή το Φτερωτό Φίδι, και οι Δίδυμοι Ήρωες των Μάγια που είναι γνωστοί από το Πόπολ Βουχ. Τα μυστήριά τους ήταν ιδιαίτερα δημοφιλή στην περιοχή της Μεσογείου και της Μέσης Ανατολής, όπως αποδεικνύεται από τις σουμεριακές και αιγυπτιακές μυήσεις των ναών, τα μιθραϊκά μυστήρια ή τις ελληνικές κορυβαντικές τελετές, τα Βακχανάλια και τα Ελευσίνια μυστήρια.
Μια εντυπωσιακή μαρτυρία σχετικά με τη δύναμη και την επιρροή των σχετικών εμπειριών είναι το γεγονός ότι τα μυστήρια που οργανώνονταν στο ιερό της Ελευσίνας κοντά στην Αθήνα λάμβαναν χώρα κανονικά και χωρίς διακοπή ανά πενταετία για μια περίοδο περίπου δύο χιλιετιών. Ακόμη και τότε δεν έπαψαν απλώς να ελκύουν την προσοχή και το ενδιαφέρον του αρχαίου κόσμου. Διακόπηκαν βίαια όταν ο χριστιανός αυτοκράτορας Θεοδόσιος απαγόρευσε τη συμμετοχή στα μυστήρια και σε όλες τις άλλες παγανιστικές λατρείες. Λίγο αργότερα, το 395 μ.Χ., οι Γότθοι εισβολείς κατέστρεψαν το ιερό.
Στο τελεστήριο, το γιγαντιαίο μυητικό θάλαμο της Ελευσίνας, πάνω από τρεις χιλιάδες νεόφυτοι κάποια στιγμή δοκίμασαν πανίσχυρες εμπειρίες ψυχοπνευματικής μεταμόρφωσης. Η πολιτισμική σημασία αυτών των μυστηρίων για τον αρχαίο κόσμο και ο ανυπολόγιστος μέχρι στιγμής ρόλος τους στην ιστορία του ευρωπαϊκού πολιτισμού γίνεται φανερός αν σκεφτούμε ότι ανάμεσα στους μυουμένους ήταν πολλές φημισμένες και ένδοξες φυσιογνωμίες της αρχαιότητας. Στον κατάλογο των νεοφύτων περιλαμβάνονται φιλόσοφοι όπως ο Πλάτωνας, ο Αριστοτέλης και ο Επίκτητος, ο στρατιωτικός ηγέτης Αλκιβιάδης, οι θεατρικοί συγγραφείς Ευριπίδης και Σοφοκλής και ο ποιητής Πίνδαρος. Ένας άλλος περίφημος μυημένος, ο Μάρκος Αυρήλιος, γοητεύτηκε από τις εσχατολογικές ελπίδες που προσέφεραν αυτές οι τελετές. Ο Ρωμαίος πολιτικός και φιλόσοφος Μάρκος Τούλλιος Κικέρωνας έλαβε μέρος σε αυτά τα μυστήρια και έγραψε μια εμπνευσμένη αναφορά για τις συνέπειές τους και την επίδραση που είχαν στον αρχαίο πολιτισμό (Κικέρωνας 1977).
Ένα άλλο παράδειγμα της μεγάλης βαρύτητας και της επιρροής που είχαν οι μυστηριακές θρησκείες στον αρχαίο κόσμο είναι ο Μιθραϊσμός. Άρχισε να διαδίδεται σε ολόκληρη τη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία τον πρώτο αιώνα μ.Χ., έφτασε στο αποκορύφωμά του τον τρίτο αιώνα και ενέδωσε στο Χριστιανισμό στα τέλη του τέταρτου αιώνα. Στο μεσουράνημα αυτής της λατρείας, τα υπόγεια μιθραϊκά ιερά (mithtraea) μπορούσαν να βρεθούν από τις ακτές της Μαύρης Θάλασσας μέχρι τα όρη της Σκοτίας και τα όρια της ερήμου Σαχάρας. Τα μιθραϊκά μυστήρια εκπροσωπούσαν την αδελφή θρησκεία του Χριστιανισμού και τον πιο σημαντικό ανταγωνιστή της (Ulansey 1989).
Οι λεπτομέρειες των ψυχοαλλοιωτικών διαδικασιών που περιλαμβάνονταν σε αυτές τις μυστικές τελετές παραμένουν ως επί το πλείστον άγνωστες, μολονότι είναι πιθανόν το ιερό ποτό κυκεών που έπαιζε κρίσιμο ρόλο στα Ελευσίνια μυστήρια να ήταν ένα αφέψημα το οποίο περιείχε αλκαλοειδή της ερυσιβώδους ολύρας συγγενικά με το LSD. Είναι επίσης πολύ πιθανό ψυχεδελικές ουσίες να χρησιμοποιούνταν στα Βακχανάλια και σε άλλους τύπους τελετών. Οι αρχαίοι Έλληνες δεν γνώριζαν την απόσταξη του οινοπνεύματος, έτσι, σύμφωνα με ορισμένες μαρτυρίες, τα κρασιά που χρησιμοποιούνταν στις διονυσιακές τελετές έπρεπε να αραιώνονται από τρεις ως είκοσι φορές και μόνο τρεις κούπες έφταναν για να φέρουν κάποιους μυουμένους «στο χείλος της τρέλας» (Wasson, Hofmann & Ruck 1978).
Πέρα από τις παραπάνω αρχαίες και ιθαγενείς τεχνολογίες του Ιερού, πολλές μεγάλες θρησκείες ανέπτυξαν εκλεπτυσμένες ψυχοπνευματικές διαδικασίες ειδικά σχεδιασμένες ώστε να προκαλούν ολοτροπικές εμπειρίες. Εδώ ανήκουν, για παράδειγμα, διάφορες τεχνικές της γιόγκα, οι διαλογισμοί που χρησιμοποιούνταν στη Βιπασάνα, στο Ζεν και στο Θιβετανικό Βουδισμό, όπως επίσης πνευματικές ασκήσεις από την ταοϊστική παράδοση και περίτεχνα ταντρικά τελετουργικά. Θα μπορούσαμε ακόμη να προσθέσουμε διάφορες σύνθετες προσεγγίσεις που χρησιμοποιούσαν οι Σούφι, οι μυστικοί του Ισλάμ. Συνηθέστερα χρησιμοποιούσαν στις ιερές τελετές τους, ή ζικρ, την εντατική αναπνοή, τις λατρευτικές ψαλμωδίες και περιστροφικούς χορούς οι οποίοι προκαλούσαν έκσταση.
Από την ιουδαιοχριστιανική παράδοση μπορούμε εδώ να αναφέρουμε τις αναπνευστικές ασκήσεις των Εσσαίων και το βάπτισμά τους που ήταν σχεδόν πνιγμός, τη χριστιανική προσευχή του Ιησού (ησυχασμός), τις ασκήσεις του Ιγνάτιου Λοϋόλα, καθώς και διάφορες καμπαλιστικές και χασσιδικές διαδικασίες. Προσεγγίσεις σχεδιασμένες έτσι ώστε να προκαλούν ή να διευκολύνουν άμεσες πνευματικές εμπειρίες χαρακτηρίζουν τους μυστικούς κλάδους όλων των μεγάλων θρησκειών και τα περισσότερα από τα μοναστικά τους τάγματα.
Οι ολοτροπικές καταστάσεις χαρακτηρίζονται από δραματικές αντιληπτικές αλλοιώσεις σε όλες τις αισθητηριακές περιοχές. Όταν κλείνουμε τα μάτια, το οπτικό μας πεδίο ενδέχεται να πλημμυρίσει από εικόνες που προέρχονται από την προσωπική μας ιστορία και από το ατομικό και συλλογικό ασυνείδητο. Μπορεί να έχουμε οράματα και εμπειρίες που εικονίζουν διάφορες όψεις του ζωικού και του βοτανικού βασιλείου, της φύσης γενικά ή του σύμπαντος. Η εμπειρία μας είναι δυνατό να μας οδηγήσει στη σφαίρα των αρχετυπικών όντων και των μυθικών περιοχών. Όταν ανοίγουμε τα μάτια, η αντίληψή μας του περιβάλλοντος ενδέχεται να μεταμορφωθεί ψευδαισθητικά εξαιτίας ζωηρών προβολών αυτού του ασυνείδητου υλικού. Αυτό μπορεί να συνοδεύεται από ένα μεγάλο φάσμα εμπειριών που αφορούν και τις υπόλοιπες αισθήσεις – διάφορους ήχους, σωματικές αισθήσεις, μυρωδιές και γεύσεις.
Οι συγκινήσεις που συνδέονται με τις ολοτροπικές καταστάσεις καλύπτουν ένα ευρύτατο φάσμα το οποίο τυπικά εκτείνεται πολύ πέρα από τα όρια της καθημερινής μας εμπειρίας, τόσο ως προς το χαρακτήρα όσο και ως προς την έντασή τους. Κυμαίνονται από αισθήματα εκστατικής αγαλλίασης, ουράνιας ευδαιμονίας και «άφατης γαλήνης» μέχρι επεισόδια αβυσσώδους τρόμου, φονικού μίσους, έσχατης απελπισίας, βασανιστικών ενοχών και άλλες μορφές αφάνταστου ψυχικού μαρτυρίου. Στις ακραίες τους εκδοχές αυτές οι συγκινησιακές καταστάσεις ταιριάζουν με τις περιγραφές των παραδείσιων ή ουράνιων σφαιρών και των κολάσεων όπως περιγράφονται στις γραφές των μεγάλων θρησκειών του κόσμου.
Μια ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα όψη των ολοτροπικών καταστάσεων είναι η επίδρασή τους στις διαδικασίες της σκέψης. Η διάνοια δεν εξασθενεί, όμως λειτουργεί με τρόπο που είναι πολύ διαφορετικός από τη συνήθη καθημερινή της λειτουργία. Ενώ η κρίση μας ενδέχεται να είναι αναξιόπιστη σε κοινά πρακτικά ζητήματα, μπορεί να πλημμυρίσουμε κυριολεκτικά από αξιοσημείωτη και έγκυρη πληροφορία για μια ποικιλία θεμάτων. Είναι δυνατό να φτάσουμε σε βαθιές ψυχολογικές ενοράσεις που αφορούν την προσωπική μας ιστορία, το ασυνείδητο δυναμικό, τις συγκινησιακές δυσκολίες και τα διαπροσωπικά μας προβλήματα. Μπορεί επίσης να βιώσουμε ασυνήθιστες αποκαλύψεις που έχουν σχέση με διάφορες όψεις της φύσης και του σύμπαντος, οι οποίες υπερβαίνουν κατά πολύ το διανοητικό και εκπαιδευτικό μας υπόβαθρο. Ωστόσο, οι πιο ενδιαφέρουσες ενοράσεις που προκύπτουν σε ολοτροπικές καταστάσεις περιστρέφονται κατά κύριο λόγο γύρω από φιλοσοφικά, μεταφυσικά και πνευματικά ζητήματα.
Ενδέχεται να βιώσουμε αλληλουχίες ψυχολογικών θανάτων και αναγεννήσεων και ένα μεγάλο φάσμα από υπερατομικά φαινόμενα, όπως αισθήματα ενότητας με άλλους ανθρώπους, με τη φύση, με το σύμπαν ή με το Θεό. Μπορεί να ανακαλύψουμε πράγματα που μοιάζουν με αναμνήσεις από άλλες ενσαρκώσεις, να συναντήσουμε πανίσχυρες αρχετυπικές φιγούρες, να επικοινωνήσουμε με ασώματες οντότητες και να επισκεφτούμε πολυάριθμα μυθικά τοπία. Ολοτροπικές εμπειρίες αυτού του είδους είναι η κύρια πηγή κοσμολογιών, μυθολογιών, φιλοσοφιών και θρησκευτικών συστημάτων που περιγράφουν την πνευματική φύση του κόσμου και της ύπαρξης. Είναι το κλειδί για την κατανόηση της τελετουργικής και πνευματικής ζωής της ανθρωπότητας, από το σαμανισμό και τις ιερές τελετουργίες των ιθαγενών φυλών μέχρι τις μεγάλες οικουμενικές θρησκείες.
Ολοτροπικές καταστάσεις συνείδησης και ανθρώπινη ιστορία
Όταν εξετάζουμε το ρόλο που έχουν παίξει οι ολοτροπικές καταστάσεις
συνείδησης στην ανθρώπινη ιστορία, το εκπληκτικότερο εύρημα είναι η
χτυπητή διαφορά ανάμεσα στη στάση που χαρακτηρίζει τη δυτική βιομηχανική
κοινωνία απέναντι σε αυτές τις καταστάσεις και εκείνη που τηρούσαν όλοι
σχεδόν οι αρχαίοι και προ-βιομηχανικοί πολιτισμοί. Σε οξεία αντίθεση με
τη σύγχρονη ανθρωπότητα, όλοι οι ιθαγενείς πολιτισμοί είχαν σε υψηλή
εκτίμηση τις ολοτροπικές καταστάσεις και δαπανούσαν πολύ χρόνο και
προσπάθεια προκειμένου να αναπτύξουν ασφαλείς και δραστικούς τρόπους για
να τις προκαλούν. Τις χρησιμοποιούσαν ως κύριο όχημα της τελετουργικής
και πνευματικής τους ζωής, όπως και για αρκετούς άλλους σημαντικούς
σκοπούς.Στο πλαίσιο των ιερών τελετουργιών, οι ασυνήθιστες καταστάσεις συνείδησης έφερναν τους ιθαγενείς σε άμεση βιωματική επαφή με αρχετυπικές διαστάσεις της πραγματικότητας – θεότητες, μυθικούς τόπους και δαιμονιακές δυνάμεις της φύσης. Μια άλλη περιοχή στην οποία έπαιζαν κρίσιμο ρόλο αυτές οι καταστάσεις ήταν η διάγνωση και η θεραπεία ποικίλων διαταραχών. Παρότι οι ιθαγενείς πολιτισμοί κατείχαν συχνά εντυπωσιακή γνώση των φυσικών φαρμάκων, έδιναν πρωτεύουσα έμφαση στη μεταφυσική θεραπεία. Αυτό τυπικά συνεπαγόταν την πρόκληση ολοτροπικών καταστάσεων συνείδησης – για τον θεραπευόμενο, για το θεραπευτή ή και για τους δύο ταυτόχρονα. Σε πολλές περιπτώσεις, μια μεγάλη ομάδα ή και ολόκληρη φυλή εισερχόταν σε κατάσταση θεραπευτικής έκστασης, όπως συμβαίνει, για παράδειγμα, μέχρι σήμερα στους Μπούσμεν !Kουνγκ της αφρικανικής ερήμου Καλαχάρι.
Οι ολοτροπικές καταστάσεις έχουν επίσης χρησιμοποιηθεί για την καλλιέργεια της ενόρασης και της εξωαισθητηριακής αντίληψης (ESP) για χάρη μιας σειράς πρακτικών σκοπών, όπως η εύρεση χαμένων προσώπων και αντικειμένων, η απόκτηση πληροφορίας για ανθρώπους που βρίσκονται μακριά, καθώς και για να μπορέσει κάποιος να συνεχίσει το παιχνίδι. Επιπλέον, χρησίμευσαν ως πηγή καλλιτεχνικής έμπνευσης, προσφέροντας ιδέες για τελετουργίες, ζωγραφική, γλυπτά και τραγούδια. Η επίδραση που είχαν οι υπό τέτοιες συνθήκες αποκτημένες εμπειρίες στην πολιτισμική ζωή των προ-βιομηχανικών κοινωνιών και στην πνευματική ιστορία της ανθρωπότητας υπήρξε τεράστια.
Η σημασία των ολοτροπικών καταστάσεων για τους αρχαίους και τους ιθαγενείς πολιτισμούς αντικατοπτρίζεται στην ποσότητα χρόνου και ενέργειας που αφιερωνόταν για την ανάπτυξη «τεχνολογιών του Ιερού», κάθε είδους ψυχοαλλοιωτικών διαδικασιών ικανών να προκαλέσουν ολοτροπικές καταστάσεις για τελετουργικούς και πνευματικούς σκοπούς. Αυτές οι μέθοδοι συνδυάζουν με διάφορους τρόπους την τυμπανοκρουσία και άλλες μορφές ηχητικών πηγών κρούσης, τη μουσική, το τραγούδι, το ρυθμικό χορό, τις μεταβολές στην αναπνοή και την καλλιέργεια ειδικών μορφών επίγνωσης. Παρατεταμένη κοινωνική και αισθητηριακή απομόνωση, όπως η παραμονή σε σπηλιές, σε ερήμους, στους αρκτικούς πάγους ή σε ψηλά βουνά, παίζει επίσης σημαντικό ρόλο ως μέσο για την πρόκληση ολοτροπικών καταστάσεων. Για το σκοπό αυτό χρησιμοποιούνται ακόμη εκτεταμένες σωματικές επεμβάσεις στις οποίες περιλαμβάνεται η νηστεία, η στέρηση του ύπνου, η αφυδάτωση, ως και μεγάλης κλίμακας αφαίμαξη, η χρήση πανίσχυρων υπακτικών και καθαρτικών και η πρόκληση σοβαρού πόνου.
Μια ιδιαίτερα αποτελεσματική τεχνολογία για την πρόκληση ολοτροπικών καταστάσεων υπήρξε η τελετουργική χρήση ψυχεδελικών φυτών και ουσιών. Το θρυλικό θεϊκό ποτό που αναφέρεται ως χαόμα στην αρχαία περσική Ζεντ-Αβέστα και ως σόμα στην Ινδία χρησιμοποιόταν από τις ινδοϊρανικές φυλές εδώ και πολλές χιλιετίες και ήταν προφανώς η σημαντικότερη πηγή της βεδικής θρησκείας και φιλοσοφίας. Παρασκευάσματα από διάφορες ποικιλίες κάνναβης καπνίζονταν ή τρώγονταν με διάφορες ονομασίες (χασίς, τσάρας, μπανγκ, γκάντζα, κιφ, μαριχουάνα) στις χώρες της Ανατολής, στην Αφρική και στην περιοχή της Καραϊβικής για την αναψυχή, την απόλαυση και στη διάρκεια θρησκευτικών τελετουργιών. Εκπροσωπούσαν ένα σημαντικό μυστήριο για ομάδες τόσο διαφορετικές μεταξύ τους όσο οι Βραχμάνοι, ορισμένα Σουφικά τάγματα, οι αρχαίοι Σκύθες και οι Τζαμαϊκανοί Ρασταφάριαν.
Η τελετουργική χρήση ποικίλων ψυχεδελικών ουσιών έχει επίσης μακριά ιστορία στην κεντρική Αμερική. Εξαιρετικά δραστικά ψυχοτρόπα φυτά ήταν πολύ γνωστά σε αρκετούς προϊσπανικούς ινδιάνικους πολιτισμούς – στους Αζτέκους, στους Μάγια και στους Τολτέκους. Τα πιο φημισμένα από αυτά είναι ο μεξικανικός κάκτος πεγιότ (Lophophora williamsii), το ιερό μανιτάρι τεονανακάτλ (Psilocybe mexicana) και το ololiuqui, σπόροι διάφορων ποικιλιών του φυτού καμπανούλα ή «Morning Glory» (Ipomoea violacea και Turbina corymbosa). Τα φυτά αυτά χρησιμοποιούνταν ως ιερά μυστήρια μέχρι τις ημέρες μας από τους Χουιτσόλ, τους Μαζατέκους, τους Τσιτσιμέκα, τους Κόρα και άλλες μεξικανικές ινδιάνικες φυλές, όπως και από την Αυτόχθονη Αμερικανική Εκκλησία.
Το περίφημο νοτιοαμερικανικό γιαχέ ή αγιαχουάσκα είναι αφέψημα από ένα αναρριχητικό της ζούγκλας (Banisteriopsis caapi) συνδυασμένο με διάφορα άλλα βότανα. Η περιοχή της Αμαζονίας και τα νησιά της Καραϊβικής φημίζονται επίσης για μια ποικιλία ψυχεδελικών παρασκευασμάτων. Οι ιθαγενείς φυλές της Αφρικής καταπίνουν και εισπνέουν παρασκευάσματα από το φλοιό του θάμνου εμπόγκα (Tabernanthe iboga). Σε μικρές ποσότητες τα χρησιμοποιούν ως διεγερτικά και σε μεγαλύτερες δοσολογίες σε μυητικές τελετές για άνδρες και γυναίκες. Ψυχεδελικά μίγματα ζωικής προέλευσης περιλαμβάνουν τις εκκρίσεις του δέρματος ορισμένων βατράχων (Bufo alvarius) και το κρέας του ψαριού τού Ειρηνικού Kyphosus fuscus. Ο παραπάνω κατάλογος αντιπροσωπεύει μόνο ένα μικρό μέρος του ψυχεδελικού υλικού που έχει χρησιμοποιηθεί ανά τους αιώνες στην τελετουργική και θρησκευτική ζωή διάφορων χωρών του κόσμου.
Η πρακτική της πρόκλησης ολοτροπικών καταστάσεων φτάνει πίσω ως την αυγή της ανθρώπινης ιστορίας. Είναι το σημαντικότερο χαρακτηριστικό γνώρισμα του σαμανισμού, του παλαιότερου πνευματικού συστήματος και ταυτόχρονα θεραπευτικής τέχνης της ανθρωπότητας. Η σταδιοδρομία πολλών σαμάνων ξεκινάει με μια αυθόρμητη ψυχοπνευματική κρίση («σαμανική νόσος»). Είναι μια πανίσχυρη οραματική κατάσταση στη διάρκεια της οποίας ο μελλοντικός σαμάνος βιώνει ένα ταξίδι στον κάτω κόσμο, την περιοχή των νεκρών, όπου του επιτίθενται μοχθηρά πνεύματα, υφίσταται αναρίθμητες δοκιμασίες, σκοτώνεται και διαμελίζεται. Αυτό ακολουθείται από μια εμπειρία αναγέννησης και ανόδου στις ουράνιες σφαίρες.
Ο σαμανισμός συνδέεται με τις ολοτροπικές καταστάσεις και κατά έναν άλλο τρόπο. Ολοκληρωμένοι και έμπειροι σαμάνοι είναι σε θέση να περιέρχονται σε κατάσταση έκστασης κατά βούληση και με ελεγχόμενο τρόπο. Τη χρησιμοποιούν για τη διάγνωση ασθενειών, τη θεραπεία, την εξωαισθητηριακή αντίληψη, την εξερεύνηση άλλων διαστάσεων της πραγματικότητας και πολλούς άλλους σκοπούς. Συχνά επίσης προκαλούν ολοτροπικές καταστάσεις σε άλλα μέλη των φυλών τους και παίζουν το ρόλο «ψυχοπομπών» – παρέχουν την απαραίτητη στήριξη και καθοδήγηση για εκείνους που διασχίζουν τις δαιδαλώδεις επικράτειες του Επέκεινα.
Ο σαμανισμός είναι εξαιρετικά αρχαίος, όπως φαίνεται τουλάχιστον τριάντα ή σαράντα χιλιετιών· οι ρίζες του ανιχνεύονται πίσω ως την Παλαιολιθική εποχή. Οι τοίχοι των περίφημων σπηλαίων στη νότια Γαλλία και βόρεια Ισπανία, όπως του Λασκό, του Φον ντε Γκομ, του Τρουά Φρερ, της Αλταμίρα και άλλων, είναι διακοσμημένοι με πανέμορφες εικόνες ζώων. Τα περισσότερα από αυτά εκπροσωπούν είδη τα οποία στην πραγματικότητα περιέτρεχαν τα τοπία της Λίθινης εποχής – βίσωνες, άγρια άλογα, ελάφια, αίγαγροι, μαμούθ, λύκοι, ρινόκεροι και τάρανδοι. Ωστόσο, άλλα, όπως ο «Θηριόμορφος Μάγος» του Λασκό, είναι μυθικά πλάσματα που ολοφάνερα έχουν μαγική και τελετουργική σημασία. Και σε αρκετά από αυτά τα σπήλαια υπάρχουν ζωγραφιές και εγχαράξεις παράξενων μορφών που συνδυάζουν ανθρώπινα και ζωώδη χαρακτηριστικά, οι οποίες αναμφίβολα αντιπροσωπεύουν αρχαίους σαμάνους.
Η πιο γνωστή από αυτές τις εικόνες είναι ο «Μάγος του Τρουά Φρερ», μια μυστηριώδης σύνθετη φιγούρα που συνδυάζει διάφορα αρσενικά σύμβολα. Έχει κέρατα ελαφιού, μάτια κουκουβάγιας, ουρά άγριου αλόγου ή λύκου, ανθρώπινη γενειάδα και πέλματα λιονταριού. Μια άλλη διάσημη εγχάραξη σαμάνου στο ίδιο σύμπλεγμα σπηλαίων είναι ο «Κύριος των Θηρίων», που βασιλεύει στις Χαρούμενες Βοσκές οι οποίες βρίθουν από πανέμορφα ζώα. Πολύ γνωστή επίσης είναι η κυνηγετική σκηνή στο σπήλαιο του Λασκό. Δείχνει έναν πληγωμένο βίσωνα και μια ξαπλωμένη φιγούρα σαμάνου με ανορθωμένο το πέος. Το σπήλαιο που είναι γνωστό ως Λα Γκαμπιγιού στεγάζει την εγχάραξη μιας σαμανικής φιγούρας σε δυναμική κίνηση την οποία οι αρχαιολόγοι αποκαλούν «Ο Χορευτής».
Στο αργιλώδες δάπεδο ενός από αυτά τα σπήλαια, του Τικ ντ’ Οντουμπάρ, οι ερευνητές ανακάλυψαν αποτυπώματα σε κυκλική διάταξη γύρω από δύο πήλινα ομοιώματα βισώνων που υποδήλωναν πως οι κάτοικοί του οργάνωναν χορούς, παρόμοιους μ’ εκείνους οι οποίοι τελούνται ακόμη από πολλούς ιθαγενείς πολιτισμούς για την πρόκληση καταστάσεων έκστασης. Η προέλευση του σαμανισμού μπορεί να ανιχνευτεί προς τα πίσω μέχρι μια ακόμη παλαιότερη, της Νεάντερταλ εποχής, λατρεία της αρκούδας των σπηλαίων, όπως αποδεικνύεται από τις λάρνακες ζώων που χρονολογούνται στη μεσοπαγετωνική περίοδο και βρέθηκαν σε σπήλαια στην Ελβετία και στη νότια Γερμανία.
Ο σαμανισμός δεν είναι μόνο αρχαίος, είναι και παγκόσμιος· συναντάται στη βόρεια και τη νότια Αμερική, την Ευρώπη, την Αφρική, την Ασία, την Αυστραλία, τη Μικρονησία και την Πολυνησία. Το γεγονός ότι τόσο πολλοί διαφορετικοί πολιτισμοί σε ολόκληρη την ανθρώπινη ιστορία βρήκαν χρήσιμες και απαραίτητες τις σαμανικές τεχνικές υποβάλλει την ιδέα πως οι ολοτροπικές καταστάσεις συνδέονται με αυτό που οι ανθρωπολόγοι αποκαλούν «αρχαϊκή ψυχική σφαίρα», μια θεμελιώδη και πρωτογενή όψη της ανθρώπινης ψυχής η οποία υπερβαίνει φυλή, φύλο, πολιτισμό και ιστορική εποχή. Σε πολιτισμούς οι οποίοι έχουν διαφύγει από τη διαλυτική επιρροή του δυτικού βιομηχανικού πολιτισμού, οι σαμανικές τεχνικές και διαδικασίες επιβιώνουν μέχρι τις ημέρες μας.
Ένα άλλο παράδειγμα πολιτισμικά επικυρωμένης ψυχοπνευματικής μεταμόρφωσης που συμπεριλαμβάνει ολοτροπικές καταστάσεις είναι τα τελετουργικά δρώμενα τα οποία οι ανθρωπολόγοι αποκαλούν τελετές περάσματος. Ο όρος αυτός επινοήθηκε από τον Ολλανδό ανθρωπολόγο Arnold van Gennep, συγγραφέα της πρώτης επιστημονικής πραγματείας σχετικά με το θέμα (van Gennep 1960). Τελετουργίες αυτού του είδους υπήρχαν σε όλους τους ιθαγενείς πολιτισμούς και ακόμη τελούνται σε πολλές προ-βιομηχανικές κοινωνίες. Κύριος σκοπός τους είναι να επαναπροσδιορίσουν, να μεταμορφώσουν και να καθαγιάσουν άτομα, ομάδες ή και ολόκληρους πολιτισμούς.
Οι τελετές περάσματος οργανώνονται σε περιόδους κρίσιμων αλλαγών στη ζωή ενός ατόμου ή ενός πολιτισμού. Η τέλεσή τους συχνά συμπίπτει με μεγάλες φυσιολογικές και κοινωνικές μεταβάσεις, όπως η γέννηση, η περιτομή, η εφηβεία, ο γάμος, η εμμηνόπαυση και ο θάνατος. Παρόμοιες τελετές συνδέονται επίσης με τη μύηση στην κατάσταση του πολεμιστή, την εισδοχή σε μυστικές εταιρείες, ετήσιες γιορτές ανανέωσης, θεραπευτικές τελετουργίες και γεωγραφικές μετακινήσεις των ανθρώπινων ομάδων.
Οι τελετές περάσματος περιλαμβάνουν πανίσχυρες ψυχοαλλοιωτικές διαδικασίες οι οποίες προκαλούν εμπειρίες ψυχικής αποδιοργάνωσης που οδηγούν σε ένα υψηλότερο επίπεδο ενοποίησης. Αυτό το επεισόδιο ψυχοπνευματικού θανάτου και αναγέννησης ερμηνεύεται έτσι ως θάνατος στον παλαιό ρόλο και αναγέννηση στον καινούργιο. Για παράδειγμα, στις τελετές της ενήβωσης οι μυούμενοι εισέρχονται στη διαδικασία ως αγόρια ή κορίτσια και βγαίνουν από αυτή ως ενήλικοι με όλα τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις που απορρέουν από την καινούργια τους θέση. Σε όλες τις παρόμοιες περιπτώσεις, το άτομο ή η κοινωνική ομάδα αφήνουν πίσω τους έναν τρόπο ύπαρξης και κατευθύνονται προς εντελώς νέες συνθήκες ζωής.
Το πρόσωπο που επιστρέφει από τη μύηση δεν είναι το ίδιο μ’ εκείνο που εισήλθε στη μυητική διαδικασία. Έχοντας υποστεί μια βαθιά ψυχοπνευματική μεταμόρφωση, έχει εγκαταστήσει έναν προσωπικό δεσμό με τις δαιμονικές διαστάσεις της ύπαρξης και διαθέτει μια νέα και πολύ ευρύτερη κοσμοθέαση, μια καλύτερη αυτοεικόνα και ένα διαφορετικό σύστημα αξιών. Όλα αυτά είναι το αποτέλεσμα μιας κρίσης που προκλήθηκε εσκεμμένα, φτάνει τον ίδιο τον πυρήνα της ύπαρξης του μυουμένου και κάποιες στιγμές γίνεται τρομακτική, χαοτική και αποδιοργανωτική. Οι τελετές περάσματος δίνουν έτσι ένα ακόμη παράδειγμα της κατάστασης όπου μια περίοδος αποσύνθεσης και αναταραχής οδηγεί σε μεγαλύτερη πνευματική διαύγεια και υγεία.
Τα δύο παραδείγματα «θετικής αποσύνθεσης» που συζήτησα μέχρι τώρα –η σαμανική κρίση και η τελετή περάσματος– έχουν πολλά κοινά γνωρίσματα, διαφέρουν όμως σε κάποια σημαντικά σημεία. Η σαμανική κρίση διαπερνά την ψυχή του μελλοντικού σαμάνου αναπάντεχα και χωρίς προειδοποίηση· είναι αυθόρμητη και έχει αυτόνομο χαρακτήρα. Αντίθετα, οι τελετές περάσματος είναι προϊόντα του πολιτισμού και ακολουθούν μια προβλέψιμη χρονική τάξη. Οι εμπειρίες των μυουμένων είναι το αποτέλεσμα ειδικών «τεχνολογιών του Ιερού», αναπτυγμένων και τελειοποιημένων ήδη από τις προηγούμενες γενιές.
Σε πολιτισμούς οι οποίοι σέβονται τους σαμάνους και επίσης οργανώνουν τελετές περάσματος, η σαμανική κρίση θεωρείται μια μορφή μύησης πολύ ανώτερη από την τελετή περάσματος. Γίνεται αντιληπτή ως παρέμβαση μιας ανώτερης δύναμης και επομένως ένδειξη θεϊκής επιλογής και ειδικής κλήσης. Από άλλη σκοπιά όμως, οι τελετές περάσματος αντιπροσωπεύουν ένα περαιτέρω βήμα στην πολιτισμική εκτίμηση της θετικής αξίας που ενέχουν οι ολοτροπικές καταστάσεις. Οι σαμανικοί πολιτισμοί αποδέχονται και έχουν σε μεγάλη εκτίμηση ολοτροπικές καταστάσεις οι οποίες ανακύπτουν αυθόρμητα στη διάρκεια μυητικών κρίσεων, καθώς και τη θεραπευτική έκσταση όπως βιώνεται ή προκαλείται από αναγνωρισμένους σαμάνους. Οι τελετές περάσματος εισάγουν στον πολιτισμό ολοτροπικές καταστάσεις σε μεγάλη κλίμακα, τις θεσμοποιούν και τις καθιστούν αναπόσπαστο μέρος της τελετουργικής και πνευματικής ζωής.
Ολοτροπικές καταστάσεις της συνείδησης έπαιζαν επίσης σπουδαίο ρόλο στα μυστήρια του θανάτου και της αναγέννησης, ιερές και μυστικές διαδικασίες οι οποίες ήταν ευρύτατα διαδεδομένες στον αρχαίο κόσμο. Τα μυστήρια αυτά βασίζονταν σε μυθικές εξιστορήσεις γύρω από θεότητες που συμβόλιζαν το θάνατο και την αναγέννηση. Στην αρχαία Σουμερία ήταν η Ινάννα και ο Ταμμούζ, στην Αίγυπτο η Ίσις και ο Όσιρις, στη Μικρά Ασία και στην Ελλάδα οι θεότητες Άττις, Άδωνις, Διόνυσος και Περσεφόνη. Τα μεσοαμερικανικά τους αντίστοιχα ήταν ο αζτεκικός Κετζαλκοάτλ, ή το Φτερωτό Φίδι, και οι Δίδυμοι Ήρωες των Μάγια που είναι γνωστοί από το Πόπολ Βουχ. Τα μυστήριά τους ήταν ιδιαίτερα δημοφιλή στην περιοχή της Μεσογείου και της Μέσης Ανατολής, όπως αποδεικνύεται από τις σουμεριακές και αιγυπτιακές μυήσεις των ναών, τα μιθραϊκά μυστήρια ή τις ελληνικές κορυβαντικές τελετές, τα Βακχανάλια και τα Ελευσίνια μυστήρια.
Μια εντυπωσιακή μαρτυρία σχετικά με τη δύναμη και την επιρροή των σχετικών εμπειριών είναι το γεγονός ότι τα μυστήρια που οργανώνονταν στο ιερό της Ελευσίνας κοντά στην Αθήνα λάμβαναν χώρα κανονικά και χωρίς διακοπή ανά πενταετία για μια περίοδο περίπου δύο χιλιετιών. Ακόμη και τότε δεν έπαψαν απλώς να ελκύουν την προσοχή και το ενδιαφέρον του αρχαίου κόσμου. Διακόπηκαν βίαια όταν ο χριστιανός αυτοκράτορας Θεοδόσιος απαγόρευσε τη συμμετοχή στα μυστήρια και σε όλες τις άλλες παγανιστικές λατρείες. Λίγο αργότερα, το 395 μ.Χ., οι Γότθοι εισβολείς κατέστρεψαν το ιερό.
Στο τελεστήριο, το γιγαντιαίο μυητικό θάλαμο της Ελευσίνας, πάνω από τρεις χιλιάδες νεόφυτοι κάποια στιγμή δοκίμασαν πανίσχυρες εμπειρίες ψυχοπνευματικής μεταμόρφωσης. Η πολιτισμική σημασία αυτών των μυστηρίων για τον αρχαίο κόσμο και ο ανυπολόγιστος μέχρι στιγμής ρόλος τους στην ιστορία του ευρωπαϊκού πολιτισμού γίνεται φανερός αν σκεφτούμε ότι ανάμεσα στους μυουμένους ήταν πολλές φημισμένες και ένδοξες φυσιογνωμίες της αρχαιότητας. Στον κατάλογο των νεοφύτων περιλαμβάνονται φιλόσοφοι όπως ο Πλάτωνας, ο Αριστοτέλης και ο Επίκτητος, ο στρατιωτικός ηγέτης Αλκιβιάδης, οι θεατρικοί συγγραφείς Ευριπίδης και Σοφοκλής και ο ποιητής Πίνδαρος. Ένας άλλος περίφημος μυημένος, ο Μάρκος Αυρήλιος, γοητεύτηκε από τις εσχατολογικές ελπίδες που προσέφεραν αυτές οι τελετές. Ο Ρωμαίος πολιτικός και φιλόσοφος Μάρκος Τούλλιος Κικέρωνας έλαβε μέρος σε αυτά τα μυστήρια και έγραψε μια εμπνευσμένη αναφορά για τις συνέπειές τους και την επίδραση που είχαν στον αρχαίο πολιτισμό (Κικέρωνας 1977).
Ένα άλλο παράδειγμα της μεγάλης βαρύτητας και της επιρροής που είχαν οι μυστηριακές θρησκείες στον αρχαίο κόσμο είναι ο Μιθραϊσμός. Άρχισε να διαδίδεται σε ολόκληρη τη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία τον πρώτο αιώνα μ.Χ., έφτασε στο αποκορύφωμά του τον τρίτο αιώνα και ενέδωσε στο Χριστιανισμό στα τέλη του τέταρτου αιώνα. Στο μεσουράνημα αυτής της λατρείας, τα υπόγεια μιθραϊκά ιερά (mithtraea) μπορούσαν να βρεθούν από τις ακτές της Μαύρης Θάλασσας μέχρι τα όρη της Σκοτίας και τα όρια της ερήμου Σαχάρας. Τα μιθραϊκά μυστήρια εκπροσωπούσαν την αδελφή θρησκεία του Χριστιανισμού και τον πιο σημαντικό ανταγωνιστή της (Ulansey 1989).
Οι λεπτομέρειες των ψυχοαλλοιωτικών διαδικασιών που περιλαμβάνονταν σε αυτές τις μυστικές τελετές παραμένουν ως επί το πλείστον άγνωστες, μολονότι είναι πιθανόν το ιερό ποτό κυκεών που έπαιζε κρίσιμο ρόλο στα Ελευσίνια μυστήρια να ήταν ένα αφέψημα το οποίο περιείχε αλκαλοειδή της ερυσιβώδους ολύρας συγγενικά με το LSD. Είναι επίσης πολύ πιθανό ψυχεδελικές ουσίες να χρησιμοποιούνταν στα Βακχανάλια και σε άλλους τύπους τελετών. Οι αρχαίοι Έλληνες δεν γνώριζαν την απόσταξη του οινοπνεύματος, έτσι, σύμφωνα με ορισμένες μαρτυρίες, τα κρασιά που χρησιμοποιούνταν στις διονυσιακές τελετές έπρεπε να αραιώνονται από τρεις ως είκοσι φορές και μόνο τρεις κούπες έφταναν για να φέρουν κάποιους μυουμένους «στο χείλος της τρέλας» (Wasson, Hofmann & Ruck 1978).
Πέρα από τις παραπάνω αρχαίες και ιθαγενείς τεχνολογίες του Ιερού, πολλές μεγάλες θρησκείες ανέπτυξαν εκλεπτυσμένες ψυχοπνευματικές διαδικασίες ειδικά σχεδιασμένες ώστε να προκαλούν ολοτροπικές εμπειρίες. Εδώ ανήκουν, για παράδειγμα, διάφορες τεχνικές της γιόγκα, οι διαλογισμοί που χρησιμοποιούνταν στη Βιπασάνα, στο Ζεν και στο Θιβετανικό Βουδισμό, όπως επίσης πνευματικές ασκήσεις από την ταοϊστική παράδοση και περίτεχνα ταντρικά τελετουργικά. Θα μπορούσαμε ακόμη να προσθέσουμε διάφορες σύνθετες προσεγγίσεις που χρησιμοποιούσαν οι Σούφι, οι μυστικοί του Ισλάμ. Συνηθέστερα χρησιμοποιούσαν στις ιερές τελετές τους, ή ζικρ, την εντατική αναπνοή, τις λατρευτικές ψαλμωδίες και περιστροφικούς χορούς οι οποίοι προκαλούσαν έκσταση.
Από την ιουδαιοχριστιανική παράδοση μπορούμε εδώ να αναφέρουμε τις αναπνευστικές ασκήσεις των Εσσαίων και το βάπτισμά τους που ήταν σχεδόν πνιγμός, τη χριστιανική προσευχή του Ιησού (ησυχασμός), τις ασκήσεις του Ιγνάτιου Λοϋόλα, καθώς και διάφορες καμπαλιστικές και χασσιδικές διαδικασίες. Προσεγγίσεις σχεδιασμένες έτσι ώστε να προκαλούν ή να διευκολύνουν άμεσες πνευματικές εμπειρίες χαρακτηρίζουν τους μυστικούς κλάδους όλων των μεγάλων θρησκειών και τα περισσότερα από τα μοναστικά τους τάγματα.
 |
| Ο Stanislav Grof κατά τη διάρκεια εικονογράφησης του βιβλίου: 'Το Όνειρο της Λίλιμπιτ' |
πηγή: zenith
απόσπασμα από το βιβλίο Η Ψυχολογία του Μέλλοντος του Stanislav Grof
